یکی از گزاره های اثرگذار در تصمیم گیری دستگاه‌های فرهنگی، فضای سیاسی و رویکرد دولت حاکم بر کشور است. به این ترتیب معمولاً در فرایند تائید یک پدیده هنری مانند یک سبک موسیقی، ابتدا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیش قدم شده و پس از آن صداوسیما با آن هم نوا می شود. چه بسا که بارها دیده شده که ابتدا محصولات و آثاری مورد تائید وزارت ارشاد قرار می گیرد و پس از مدتی مشابه آنها در تلویزیون نیز به نمایش در می آید. اما گویا درباره موسیقی از نوع «رپ» این فرایند در حال طی کردن یک مسیر معکوس است!
نباید فراموش کرد صداوسیما به دلیل داشتن پوشش سراسری وظیفه‌ای بس مهمتر از وزرات فرهنگ و ارشاد داشته و به عنوان مرکزی مهم در حوزه فرهنگ سازی عمومی رسالتی خطیر در تربیت و هدایت جامعه اسلامی را بر عهده دارد. هم اکنون عمده مخاطبان صدا وسیما را خانواده‌های مذهبی و متدین تشکیل می دهند و با وجود انواع رسانه های تصویری و مجازی اقشار زیادی از مردم جامعه بیننده برنامه‌های صداوسیما نیستند. بنابراین منطقی نیست که به بهانه جذب حداکثری و ساخت برنامه برای تمامی آحاد جامعه از اصول فرهنگ بومی و اسلامی عدول کرده و با هدف جذب طبقه سکولار و بورژوا، قلوب و اذهان مومنین مخاطب آلودگی های گوناگون دیداری و شنیداری قرار بگیرد، امری که متاسفانه در حوزه موسیقی شامل حال صداوسیما می‌شود.
برای درک بهتر این موضوع می توان به ویترین این خط مشی صداوسیما در زمان کنونی اشاره کرد، برنامه پر بیننده خندوانه به سازندگی رامبد جوان.
بدون شک خنداونه یکی از برنامه های موفق در حوزه سرگرمی محسوب می‌شود که گروه ها و طیف های گوناگونی از مردم را به سمت خود جذب کرده است. اما در برنامه رامبد جوان بدون در نظر گرفتن تاثیرات روانی، هنجارهای رسمی حوزه موسیقی کشور و داشتن نگاهی عمیق به فلسفه حلال و حرام بودن سبک های مختلف موسیقی، انواع مدل و تم‌های موسیقی به پخش در می آید، در حالی که بسیاری از این موسیقی‌ها هم اکنون اجازه فعالیت رسمی از سوی وزارت ارشاد را نداشته و به عبارتی دقیق تر توسط ممیزی‌های گوناگون جواز لازم را کسب نکرده‌اند.
در شرایط فعلی موسیقی کشور، خندوانه به مثابه خط شکنی است که هیچ گونه مانع و سدی در برابر خود نداشته و با تمسک به مقولاتی نظیر شادی و ایجاد سرگرمی، قطعات سبک رپ و در مواردی راک به سادگی در آن پخش می شود؛ هر چند که خندوانه اولین برنامه ای نیست که آشکارا موسیقی های در اصطلاح زیرزمینی را ترویج می کند؛ چه بسا که این موسیقی ها در گذشته در سریال ها و برنامه های متعدد دیگری به پخش درآمده اند و آنچه که خندوانه را در این زمینه به خط شکن تبدیل کرده است، فراگیر بودن و محبوبیت این برنامه در کنار وجه سرگرمی و شادی آن است که با دراختیار روزانه ۶ تا ۸ ساعت از پخش شبکه نسیم تاثیراتش را مضاعف می کند.
گرچه استفاده از موسیقی عامه پسند که ریشه آن در اهداف اقتصادی و جذابیت بیشتر است در کشش برنامه خندوانه دخالت دارد اما عقلانیت و دوراندیشی اجازه نمی‌دهد تا به بهانه جذب حداکثری مخاطب، هرگونه آهنگی به پخش درآید چرا که تبعات بلند مدت آن به هیچ عنوان قابل جبران نخواهد بود.
رپ (Rap) گونه‌ای از موسیقی است که در آن گفتار و کلام به صورت ریتم دار جریان دارد و اولین بار توسط سیاه پوستان فقیر امریکایی در دهه ۱۹۶۰ میلادی در شهر نیویورک ایجاد شد. رپ در نگاه معترضان نوعی سلاح برای اعتراض به تبعیض‌های نژادی بود. خاستگاه رپ اعتراضی موسیقیایی به مشکلات ایجاد شده توسط دولت مردان امریکا بود. از دید فنی برخی رپ را مبتذل‌ترین و سخیف ترین نوع موسیقی دانسته اند، گرچه سبک رپ نیز علی رغم تمامی ابتذالاتی که در ذات خود دارد می‌تواند به ابزاری مفید برای انتقال مفاهیم و احساسات تبدیل شود؛ البته این مقوله نیازمند داشتن عمق فکری از سوی رپر(Rapper) است.
در ایران رپ فارسی عموماً بطور زیرزمینی فعالیت می‌کند و مضامین آن سرشار از بی‌عفتی در کلام است که همین امر فعالیت رپ در جمهوری اسلامی را با مشکلات زیادی روبرو کرده است. با وجود اینکه معدودی از رپرهای ایرانی تلاش کرده اند هنجارهای بومی و عرفی جامعه را در آثار خود حفظ کنند اما این مطلب شامل حال تمام رپرها بویژه افرادی جویای نام نشده و کم نیستند رپرهایی که سخیف ترین عبارات را تحت عنوان هنر! و موسیقی! در فضای مجازی، پارتی ها و ... منتشر می کنند.
فارغ از فعالیت رپرهای ایرانی و آینده این سبک موسیقی در کشور، سوال اینجاست که حمایت علنی برنامه خندوانه از موسیقی رپ بر چه اساسی صورت می گیرد و این موسیقی بر طبق چه رویکردی در شبکه نسیم در حال پخش است؟ به ویژه اینکه این سبک موسیقی از دستگاه های رسمی ذیصلاح هنوز مجوز رسمی ندارد.
اما چرا باید به نوع پخش قطعات رپ و یا بعضاً راک(Rock) در برنامه خندوانه خرده گرفت؟
برای درک اهمیت و تبعات حمایت آشکار صدا و سیمای جمهوری اسلامی از سبک رپ به ویژه در دوران پساتوافق کافی است نگاه مختصری به دیپلماسی موسیقی یا دیپلماسی موزیکال داشته باشیم:
دیپلماسی موسیقی یکی از زیرمجموعه های دیپلماسی هنری است که در قاعده دیپلماسی فرهنگی تعریف می شود و مانند مجموعه های بالادستی ذیل دیپلماسی عمومی(Public Diplomacy) قرار می گیرد. دیپلماسی عمومی به برنامه های تحت حمایت یک دولت اشاره دارد که هدف از آنها اطلاع رسانی و یا تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی در کشورهای دیگر است؛ ابزار اصلی آن نیز انتشار متن، تصاویر متحرک، مبادلات فرهنگی، رادیو و تلویزیون و اینترنت است. بر این اساس دیپلماسی موسیقی نوعی از دیپلماسی است که هدف آن ترسیم چهره مطلوب از یک کشور و فرهنگ آن نزد مردم سایر کشورها با استفاده از ابزار موسیقی است.
جسیکا گینو هخت، استاد تاریخ بین المللی درباره هدف این نوع دیپلماسی می گوید: «هدف دیپلماسی موزیکال (که ممکن است شامل هر ژانر موسیقی شود) روی احساسات شنونده خارجی است. امید است که این نوع دیپلماسی علاقه و هم‌نوایی بوجود آورد. یا شاید یک پیوند غیر کلامی خلق نماید که باعث بهبود در مقاصد سیاسی شود. دیپلماسی موزیکال صرفا مستلزم فرضیه موسیقی جهت مقاصد سیاسی نمی‌شود، بنظر می‌رسد که از موسیقی مانند هر فرم بیان فرهنگی دیگری می‌توان برای اهداف سیاسی استفاده کرد. دیپلماسی موزیکال تاریخ طولانی دارد و بعلاوه کشورهای پیشرفته و هنرپیشه‌های غیردولتی، مکررا دیپلماسی موزیکال را برای رقابت یا فراخوان رواج داده‌اند.»
ایالات متحده یکی از کشورهایی است که بیشترین سرمایه گذاری را در حوزه دیپلماسی موسیقی صورت داده و بیشترین بهره را از آن برده است. نخستین بهره برداری های امریکا از موسیقی به عنوان سلاحی در عرصه منازعات فرهنگی و سیاسی به دوران جنگ سرد باز می گردد. وزارت خارجه امریکا به همراه سازمان اطلاعات مرکزی(سی.آی.ای) در عصر جنگ سرد اقدام به اعزام گروه های موسیقی سبک جاز به کشورهای مختلف آسیایی، افریقایی و ... جهت مقابله با نفوذ شوروی و ترویج سبک زندگی امریکایی، در کنار سایر فعالیت های دیپلماسی فرهنگی کردند. برای مثال در سال ۱۹۵۵ برنامه ای تحت عنوان مسیر ضرب آهنگ در مرکز لینکلن و توسط گروهی موسیقی دان های سبک جاز آغاز شد، این گروه بخشی از سفیران فرهنگی امریکا در سراسر جهان بودند. تا سال ۲۰۰۵ برنامه ضرب آهنگ در بیش از ۱۰۰ کشور اجرا بود. هیلاری کلینتون در برنامه ای تلوزیونی که به بررسی عملکرد این برنامه می پرداخت، می گوید: «من فکر میکنم مواقعی وجود دارد که موسیقی بهتر از یک سخنرانی قادر به انتقال ارزش‌های آمریکایی است.»
مسئول واحد مبادلات فرهنگی و علمی دفتر امور فرهنگی و آموزشی وزارت امور خارجه امریکا درباره تاثیر دیپلماسی موسیقی می گوید: «موسیقی از موانعی همچون زبان، مذهب، سیاست و ... عبور می‌کند ... هر چند که ما در عرصه دیپلماسی به مباحثات سیاسی و ارتباطات رسمی نیاز داریم اما علاوه بر این‌ها باید بتوانیم در سطح انسانی یکدیگر را بشناسیم. ... ما در تلاش بودیم تا توجه مخاطبان بیشتر، بالاخص جوانان را جلب کنیم، جاز فوق‌العاده است اما سبک‌های فوق‌العاده دیگری نیز وجود دارند که نشانگر توان فرهنگی در آمریکا هستند.»
ارتباطات فراملیتی از طریق موسیقی هدف نهایی مسیر ضرب‌آهنگ به‌شمار می‌رود. الیس، مدیر اجرایی واحد موسیقی جاز در مرکز لینکلن در این باره معتقد است: «آنچه مردم در حوزه دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی انجام می‌دهند زیرساخت‌هایی را ایجاد می‌کنند که دیپلماسی رسمی می‌تواند بر آن بنیاد نهاده شود. به نظر من این امر یکی از مهمترین تفاوت‌های دیپلماسی فرهنگی در سال ۲۰۱۰ با همین دیپلماسی در سال‌های دهه ۱۹۶۰ میلادی است. در شرایط کنونی آموزش از مهمترین اجزای برنامه مسیر ضرب‌آهنگ به‌شمار می‌آید. ما با این ابزار نمی‌خواهیم فرهنگ آمریکا را به دیگران معرفی کنیم بلکه می‌خواهیم از تمامی موانع گذر کرده و ارتباط لازم را با مردم دیگر سرزمین‌ها برقرار کنیم.»
دیپلماسی موسیقی یکی از ارکان پیروزی امریکا در جنگ سرد بود، تجربه ای که در قبال کشور کوبا نیز پیاده شد و در سال های اخیر ابعاد آن روشن شده است. اسنادی که در سال های اخیر برملا شده، نشان می دهد که سازمان توسعه بین‌المللی ایالات متحده امریکا(USAID) چطور با هدف ارائه کمک‌های به اصطلاح بشردوستانه و در واقع مداخله‌جویانه در کشورهای خارجی، خواننده‌های کوبایی را به طور محرمانه به کار گرفته و از آنها علیه دولت کوبا استفاده می‌کرده است. در این پروژه محرمانه که طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ اجرا شده، خواننده‌های زیرزمینی کوبایی بدون آن که مطلع باشند در دام برنامه‌های سازمان توسعه بین‌المللی ایالات متحده افتاده و در اشعار و ترانه‌های خود احساسات ضد دولت کوبا را ترویج می‌کرده‌اند. برای مخفی ماندن رد امریکا در اعطای پول به خواننده‌های کوبایی، از زنجیره‌ای از واسطه‌ها استفاده شده است به طوری که یک شرکت پیمانکاری مستقر در واشنگتن وجوه نقد را از طریق یک بانک لیختن اشتاینی به یک گروه صربستانی می‌داده و این گروه که تحت پوشش شرکتی با نام پاناما Panama فعالیت می‌کردند، وجه را به خوانندگان کوبایی منتقل می‌کردند.
امروز و در دوران پسا توافق با تغییر در مناسبات سیاسی کوبا و ایالات متحده، برخی رسانه ها خوستار پیاده سازی این تجربه موفق در شوروی و کوبا، در جمهوری اسلامی ایران شدند.
سینتاپی اشنایدر سفیر سابق امریکا در هلند میگوید: «موفقیت دیپلماسی فرهنگی در طول جنگ سرد، این توقع را از ایالات متحده بوجود آورد که در دوران بیداری پس از یازده سپتامبر نیز به منظور افزایش فهم و درک بین آمریکا و دنیای عرب- اسلام، به دیپلماسی فرهنگی روی بیاورد. ... دیپلماسی فرهنگی جنگ سرد حاوی درس‌های با ارزشی برای چالش‌های امروزی می‌باشد. همانند بسیاری از کشورهای خاورمیانه‌ای؛ مخصوصاً ایران و عراق، روسیه سنت ادبی متمایزی داشت که به هویت ملی آن کشور بسیار نزدیک بود.»
در سال ۲۰۰۸ اندیشکده امریکایی بروکینگز در گزارشی با اشاره به گسترش موسیقی هیپ هاپ(Hip hop music) در میان جوانان مسلمان از دولت امریکا خواست از این فرصت، برای ایجاد روابط مسالمت‌آمیز با توده مسلمانان استفاده کند. بدین ترتیب، موسیقی هیپ هاپ به گزینه سیاست خارجی آمریکا برای مدیریت افکار و ایجاد روابط راهبردی با مسلمانان جوان، تبدیل شد؛ چرا که نه موسیقی راک و نه متال، دارای چنین قابلیتی (نفوذ در جامعه مسلمانان) نبودند. لازم به یادآوری است که سبک رپ یکی از اجزای موسیقی و در واقع فرهنگ هیپ هاپ است.
حال بهتر می توان درباره تاثیرات فرهنگی استفاده از موسیقی رپ و در مواردی راک در برنامه خندوانه سخن گفت، به ویژه قطعات بی محتوایی که به دفعات تکرار می شوند!
در دوره ای که یکی از اهداف قطعی دشمنان ملت ایران استفاده از تمام عناصر هنری و فرهنگی جهت نفوذ و رخنه در فضای کشور و تصرف قلب و مغز آحاد مردم است، آیا این مصلحت است که یک برنامه پرطرفدار تلویزیونی علی رغم سیاست حاکم بر ساختارهای رسمی کشور، یک سبک غیرمجاز را ترویج کرده و زمینه تثبیت جایگاه و موقعیت آن را مهیا کند؟ بی شک صرف دور کردن مردم از ماهواره و نگهداشتن مخاطب، توجیه پخش موسیقی رپ نیست، چه برای حمایت از تیم ملی والیبال باشد و چه تمجید از رامبد جوان و یا ابراز محبت به وطن!
در گذر زمان مردم جناب خان و بهنام و نیما و نارگیل را فراموش می کنند، اما آنچه که باقی می ماند، قلب و مغز کودکان و نوجوانانی است که هر شب یک قطعه رپ را تکرار کرده اند، قلب و مغز زنان و مادرانی است که دختران و زنان محجبه را در میان مهمانان برنامه خندوانه دیده و به علت اعتماد به صداوسیما پای آن نشسته اند و هر شب همراه فرزندانشان یک قطعه رپ را شنیده و برای آن دست زده اند. آنچه که باقی می ماند انبوهی از خوانندگان ناسالم زیرزمینی است که داعیه دار مجوز رسمی می شوند، افرادی که در دهه گذشته مانع بهره برداری از پتانسیل های سبک رپ در راستای منافع ملی کشور بوده اند.
گفته می شود شکست شوروی از امریکا هنگام فروپاشی آن و یا قدم گذاشتن یوری گاگارین بر ماه رخ نداد، بلکه این شکست زمانی بود که مردم مسکو ساعتها در صف افتتاح شعبه ی مک دونالد در مسکو به انتظار نشستند. حال در دوران پسا توافق ساعت ها ایستادن در صف امضای آلبوم یک خوانند راک و یا مطالبه عمومی برای مجوز دادن به سبک رپ، چه نتایج فرهنگی را به دنبال خواهد داشت؟
در پایان باید گفت خندوانه برنامه ای است پرطرفدار و محبوب که بینندگانش را می خنداند، خنده ای که بیشتر شادی است تا نشاط و وجه تغافل در آن پررنگ تر است. ایجاد "نشاط انقلابی" در آحاد جامعه از جمله مسئولیت هایی است که رهبر معظم انقلاب در حکم انتصاب ریاست فعلی سازمان صداوسیما بر دوش این رسانه نهاده اند. نشاط، نوعی از شادمانی و سرور است که در خود پویایی، جنب و جوش، تقلا و تکاپو را دارد؛ به این ترتیب نشاط انقلابی نوعی شادمانی سازنده است و جامعه ای که نشاط انقلابی دارد، جامعه ای پویا و رو به جلوست. این در حالی است که شادی و خنده ای که خندوانه با تمسک به انواع روش های درست یا نادرست ایجاد می کند صرفاً برای خندیدن است، مردم با یادآوری برنامه شب گذشته خندوانه در محیط کار یا زندگی خود می خندند اما این خنده از جنس نشاط انقلابی نبوده و سازندگی، تکاپو و پویایی را به دنبال ندارد.
از طرف دیگر این برنامه بدون توجه به تبعات فرهنگی مخرب اقدام به پخش و تلفیق سبک های موسیقی رپ و راک با شادی و خنده مردم می کند. امری که اگر نسبت به اصلاح روند آن تدبیری اندیشیده نشود چیزی جز حرکت در مسیر خواسته های دشمنان ملت ایران نیست. بیان این موارد به قصد خدشه وارد کردن و یا نادیده گرفتن تلاش دست اندرکاران برنامه خندوانه صورت نمی گیرد، بلکه از باب امر به معروف و نهی از منکر است، به امید اینکه گردانندگان برنامه مسیر حرکت خود را به سمت نهادینه سازی نشاط انقلابی در جامعه با استفاده از ابزارهای درست تغییر دهند.
نظرات